Ćwiczenia z entomologii leśnej

Entomologia leśna jest odrębnym działem entomologii, a zarazem istotną częścią ochrony lasu. Jest ona bardzo rozległą i ważną dyscypliną naukową i dydaktyczną w ob­rębie nauk leśnych. O jej dużym znaczeniu świadczy m.in. olbrzymia przewaga owadów zamieszkujących środowiska leśne. Spośród ponad 26 tyś. gatunków owadów występu­jących w Polsce około 69% występuje w lasach. Entomologia leśna zajmuje się pozna­waniem owadów żyjących w różnych typach lasu, ich rozprzestrzenieniem, morfologią, biologią i ekologią, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków odgrywających istotną rolę w obiegu materii i energii, a także ważnych z punktu widzenia gospodarki leśnej. Wśród dominującej grupy fitofagów jest wiele gatunków, które powodują rozległe uszkodzenia drzew oraz wykazują tendencje do wzmożonego, a nieraz też gradacyjne-go i wielkoobszarowego występowania. W niektórych rejonach naszego kraju doprowa­dzają one nawet do okresowego zagrożenia trwałości drzewostanów. Z tego względu umiejętność prawidłowego rozpoznawania owadów zarówno na podstawie różnych po­staci i stadiów rozwojowych, jak i powodowanych przez nie uszkodzeń drzew iglastych i liściastych jest niezbędna w ochronie lasu. Tylko na podstawie prawidłowo zidentyfi­kowanego sprawcy uszkodzenia oraz określenia jego liczebności i gęstości występowa­nia, można zastosować właściwe metody prognozowania pojawu, profilaktyki i ograni­czania nadmiernej liczebności szkodnika. Ważną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów leśnych odgrywają także owady należące do innych grup troficznych i funkcjonalnych, m.in. zoofagi (drapieżcę i parazytoidy), fito- i zoosaprofagi, nekrofagi i koprofagi.

Wiadomości z tego zakresu uzyskują studenci na wykładach i ćwiczeniach z ento­mologii leśnej opartych na specjalistycznych podręcznikach i skryptach oraz odpo­wiednio przygotowanych materiałach dydaktycznych. Pierwszym podręcznikiem do ćwiczeń kameralnych z entomologii leśnej było opracowanie autorstwa prof. dr. Sta­nisława Kapuścińskiego wydane w 1955 roku przez PWN. Podręcznik ten był póź­niej kilkakrotnie wznawiany z niewielkimi zmianami i uzupełnieniami, jako skrypt, głównie przez Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Krakowie. Ostatnie wydanie ukazało się w 1998 roku i od kilku lat jest już wyczerpane. Wymieniony skrypt nie uwzględnia jednak zmian, jakie dokonały się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, m.in. jeśli chodzi o rolę i znaczenie niektórych owadów fitofagicznych w gospodarce leśnej. Z tego też względu brak jest w nim niektórych gatunków owadów bardzo ważnych z punktu widzenia ochrony lasu. Ponadto w związku ze zmianami, jakie na­stąpiły w ostatnich latach, związanymi głównie z ekologizacją gospodarki leśnej i wielofunkcyjnością lasów, powstała konieczność opracowania nowego podręczni­ka do ćwiczeń kameralnych, na bazie skryptu z 1998 roku. W podręczniku tym uwzględniono większość gatunków owadów fitofagicznych o dużym znaczeniu w go­spodarce leśnej, które są ujęte w „Instrukcji ochrony lasu\" (2004).

W części wstępnej podręcznika przedstawiono organizację i przebieg ćwiczeń, używane przyrządy i przybory oraz sposób posługiwania się kluczami do oznaczania różnych postaci rozwojowych i żerowisk owadów. Następnie omówiono treść 30 od­rębnych ćwiczeń. Na pierwszym ćwiczeniu studenci poznają metody odławiania i ho­dowli owadów, sposoby dokumentowania danych i sporządzania zbiorów entomolo­gicznych oraz preparują owady z różnych grup taksonomicznych. Na drugim ćwicze­niu zapoznają się na przykładach z morfologią postaci doskonałych, poczwarek, larw i jaj oraz nomenklaturą entomologiczną. Ze względu na zmiany w nomenkla­turze, które dokonały się w ostatnich latach, zamieszczono przegląd systematyczny wszystkich taksonów wymienionych w kluczach do oznaczania, z uwzględnieniem najważniejszych synonimów. Główną część podręcznika stanowi 36 kluczy do ozna­czania różnych postaci i stadiów rozwojowych owadów, a także powodowanych przez fitofagi uszkodzeń pączków, pędów, igliwia, listowia, owoców, szyszek, nasion, kory, łyka i miazgi oraz drewna drzew iglastych i liściastych. Przed rozpoczęciem oznaczania żerowisk owadów kambio- i ksylofagicznych należy określić rodzaj ich rośliny żywicielskiej. Ułatwiają to kolorowe fotografie fragmentów kory oraz drew­na jodły, modrzewia, sosny, świerka, brzozy, buka, dębu, grabu, jesionu i wiązu, za­mieszczone na końcu książki (fot. 244-248). Przy posługiwaniu się kluczami pomoc­ne są liczne rysunki owadów i szczegółów ich budowy morfologicznej, kolorowe fo­tografie, a także słownik niektórych pojęć i terminów. Na końcu podano wykaz waż­niejszej literatury uzupełniającej dla osób szczególnie zainteresowanych entomologią leśną, które chciałyby poszerzyć zakres swoich wiadomości.

Podręcznik przeznaczony jest jako pomoc dydaktyczna przede wszystkim dla stu­dentów leśnictwa studiów inżynierskich i magisterskich, zarówno stacjonarnych jak i niestacjonarnych. Umożliwia on samodzielną pracę podczas ćwiczeń kameralnych, a częściowo także terenowych, opartych na przygotowanych zestawach dydaktycz­nych (różne postacie rozwojowe owadów, żerowiska fitofagów). Z podręcznika tego będą mogli również korzystać studenci wykonujący dyplomowe prace inżynierskie i magisterskie z entomologii leśnej, a także studenci wydziałów przyrodniczych uczelni, na których jest wykładana zoologia, a zwłaszcza entomologia. Może on być również wykorzystywany w technikach leśnych oraz przez pracowników terenowej służby ochrony lasu i kwarantanny roślin jako pomoc przy wykrywaniu, identyfiko­waniu, prognozowaniu i terminowym zwalczaniu szkodników. Ponadto może służyć pracownikom zieleni miejskiej oraz osobom zainteresowanym ochroną różnego ty­pu zadrzewień.

Wykaz kluczy do oznaczania różnych postaci i stadiów rozwojowych owadów oraz uszkodzeń drzew i krzewów iglastych i liściastych spowodowanych przez fitofagi w pliku PDF